PCOS – czym jest zespół policystycznych jajników? Objawy, przyczyny, leczenie
Zespół policystycznych jajników, znany również jako PCOS, dotyka aż jedną na 7 kobiet wieku rozrodczym. Przyczyny zespołu policystycznych jajników nie są do końca znane, jednak wiadomo, że w jego przebiegu istotną rolę pełnią liczne zaburzenia hormonalne. Skutkują one pojawieniem się typowych objawów PCOS - nieregularnych miesiączek, bezpłodności i nadmiernym owłosieniem u kobiet. W diagnostyce tego zespołu wykorzystuje się m.in. badania poziomu hormonów we krwi oraz badania obrazowe, najczęściej USG. Leczenie PCOS skupia się na łagodzeniu objawów, w tym regulacji cyklu miesiączkowego, zmniejszenia poziomu androgenów we krwi i normalizacji masy ciała.
PCOS - co to?
PCOS, czyli zespół policystycznych jajników to zaburzenie hormonalne, które dotyka od 10 do 15 proc. kobiet w okresie rozrodczym. Przewlekłe bóle brzucha, nieregularne cykle i bezpłodność są tylko kroplą w morzu problemów, z jakimi na co dzień muszą zmagać się osoby chore. Objawy PCOS wpływają na każdy aspekt życia kobiety i często znacznie obniżają jego jakość. U podłoża symptomów w tym zespole leżą liczne i złożone zaburzenia hormonalne.
Wbrew powszechnej opinii w przebiegu PCOS nie dochodzi jedynie do nadmiernego wydzielania androgenów, w tym testosteronu, ale zaburzona jest równowaga w poziomie wielu innych hormonów. Prowadzi to m.in. do powstawania licznych torbieli na jajnikach (którym zespół ten zawdzięcza swoją nazwę), zaburzeń cyklu miesiączkowego i maskulinizacji, czyli pojawienia się cech męskich u kobiet, np. nadmiernego owłosienia w okolicy twarzy czy też obniżenia tonu głosu.
Jakie są przyczyny PCOS?
Przyczyna zespołu policystycznych jajników do tej pory nie została do końca poznana. Obecnie uważa się, że główną rolę w rozwoju tego zespołu pełni nadmierna produkcja męskich hormonów płciowych (androgenów) przez komórki osłonki otaczającej pęcherzyk jajnikowy. Do pojawienia się PCOS przyczynia się także fakt, że przysadka mózgowa pacjentek z PCOS produkuje nadmierną ilość gonadotropin, czyli hormonów stymulujących jajniki. Głównie wzrasta uwalnianie jednej z nich - hormonu luteinizującego, zwanego także LH. Pobudza on jajniki do jeszcze większego uwalniania androgenów.
U kobiet z PCOS mogą pojawić się również zaburzenia w stężeniach estrogenów, progesteronu i prolaktyny. Niestety do tej pory nie jest jasne, jaki czynnik zapoczątkowuje rozwój powyższych zmian hormonalnych. Podejrzewa się, że pierwotną przyczyną PCOS mogą być czynniki genetyczne, narażenie na niektóre chemikalia (np. bisfenol A) czy też otyłość.
U wielu kobiet zespół policystycznych jajników współistnieje także z insulinoopornością, jednak jej rola w przebiegu choroby wciąż nie została jasno określona. Wiadomo jednak, że nadmiar insuliny może podobnie jak gonadotropiny stymulować jajniki do produkcji androgenów, co prowadzi do powstania błędnego koła. Insulinooporność jest również jednym z czynników odpowiedzialnych za liczne zaburzenia metaboliczne u kobiet z PCOS, w tym skłonność do otyłości, cukrzycy i zaburzeń poziomu lipidów we krwi.
PCOS - objawy. Co może wskazywać na zespół policystycznych jajników?
Na zespół policystycznych jajników mogą wskazywać m.in. nieregularne krwawienia miesiączkowe, nadmierne owłosienie czy też przewlekłe bóle w obrębie miednicy. Objawy PCOS są jednak bardzo zróżnicowane, dlatego u każdej kobiety choroba może przebiegać inaczej. Podobnie z czasem wystąpienia pierwszych symptomów - jednak często mogą być obecne już w trakcie okresu dojrzewania. Zaburzenia hormonalne wpływają na funkcjonowanie całego organizmu i prowadzą do rozwoju takich objawów PCOS jak nieregularne cykle, hirsutyzm, czyli nadmierne owłosienie, czy też trądzik. Choroba ta ma również wiele długofalowych efektów, ponieważ zwiększa ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2, zaburzeń lipidowych, miażdżycy i nadciśnienia tętniczego.
Wpływ PCOS na cykl miesiączkowy
Zwykle jednym z pierwszych objawów PCOS są nieregularne i rzadkie krwawienia miesiączkowe, które mogą być bardzo obfite i bolesne. Skarży się na nie aż 93 proc. pacjentek1. Nierzadko wraz z postępem choroby krwawienia pojawiają się coraz rzadziej, aż w pewnym momencie całkowicie ustają. Kobiety zgłaszają również znacznie nasilone objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego, w tym intensywne wahania nastroju, wzdęcia, bóle brzucha i pleców.
Ze względu na zanik owulacji bardzo częstym objawem PCOS są także poważne problemy z zajściem w ciążę. Wiele kobiet skarży się także na przewlekłe bóle w obrębie miednicy, które utrzymują się nawet w okresach między krwawieniami miesięcznymi. Mogą one być tak silne, że znacznie utrudniają codzienne funkcjonowanie. Podejrzewa się, że jest to spowodowane przez ucisk powiększonych przez liczne torbiele jajników na otaczające struktury, jednak faktyczna przyczyna tej dolegliwości nie została jeszcze poznana.
Efekty nadmiaru androgenów w przebiegu PCOS
U osób z PCOS często obserwuje się maskulinizację, czyli pojawianie się cech męskich u kobiet pod wpływem nadmiaru androgenów, głównie testosteronu we krwi. Najczęściej przejawia się ona w postaci hirsutyzmu, czyli wyrastania nadmiernej ilości grubych i ciemnych włosków na całym ciele, które są szczególnie uciążliwe i widoczne w okolicy twarzy i wąsika. Zbyt wysoki poziom androgenów może prowadzić także do łysienia typu męskiego i trądziku, który często jest oporny na leczenie antybiotykami. Objawami PCOS mogą być także nadmiernie przetłuszczająca się skóra, łojotok i ciemne przebarwienia w okolicy szyi i pach.
Inne objawy PCOS
Zespół policystycznych jajników bardzo często współistnieje z insulinoopornością, a także z zaburzeniami poziomu cukru i lipidów we krwi. Wiele kobiet z PCOS skarży się na nadmierne przybieranie na wadze i trudności ze zrzuceniem zbędnych kilogramów. Sprawia to, że aż u 40-70 proc kobiet z PCOS stwierdza się nadwagę bądź otyłość.
Nieleczony zespół policystycznych jajników w połączeniu z otyłością może mieć poważne długofalowe konsekwencje, ponieważ grozi rozwojem cukrzycy typu II wraz z jej wszelkimi powikłaniami, a także zwiększa ryzyko nadciśnienia tętniczego, miażdżycy, zakrzepicy i chorób serca. Nietrudno sobie także wyobrazić, że zmiany w wyglądzie w przebiegu PCOS - nadmierne owłosienie, nasilony trądzik czy nadmiar kilogramów mają dla wielu kobiet druzgocący wpływ na komfort psychiczny i samoocenę. Wiele z nich zmaga się także z depresją i zaburzeniami lękowymi.
PCOS - jakie badania mogą potwierdzić zespół policystycznych jajników?
Aby potwierdzić zespół policystycznych jajników, konieczne jest wykonanie wielu badań, m.in. poziomu hormonów we krwi czy też USG ginekologicznego. Jeżeli zauważysz u siebie jakiekolwiek objawy PCOS, nie zwlekaj z szukaniem pomocy. Zgłoś się na wizytę do ginekologa lub ginekologa-endokrynologa. Po dokładnym wysłuchaniu twoich objawów lekarz zaleci badania niezbędne do określenia przyczyny dolegliwości. Wachlarz badań wykorzystywany w diagnostyce PCOS jest bardzo szeroki.
Jakie hormony zbadać przy PCOS?
Przy pojawieniu się jakichkolwiek objawów PCOS, warto zbadać stężenie androgenów, gonadotropin, DHEA i prolaktyny. Zaburzenia hormonalne pełnią bowiem kluczową rolę w rozwoju tego zespołu, więc nie dziwi fakt, że są to badania niezbędne w jego diagnostyce. Przy podejrzeniu zespołu policystycznych jajników warto oznaczyć nie tylko poziom męskich hormonów płciowych (testosteronu i androstendionu), ale także stężenie gonadotropin uwalnianych przez przysadkę - lutropiny (LH) i folikulotropiny (FSH). Sprawdza się także poziom SHBG, czyli globuliny wiążącej hormony płciowe, który zwykle jest obniżony.
U części kobiet z PCOS obserwuje się również wzrost stężenia DHEA, czyli androgenu nadnerczowego, który może być przekształcany w inne androgeny, w tym testosteron i androstendion. Jedna na trzy kobiety ma także podwyższony poziom prolaktyny we krwi.
PCOS - Jakie badania dodatkowo warto wykonać?
W diagnostyce PCOS oprócz badania poziomu hormonów warto wykonać także USG przezpochwowe, oznaczenie poziomu glukozy, doustny test obciążenia glukozą i lipidogram. Badanie USG jest bardzo przydatne, ponieważ, w jego trakcie można wykryć powiększone przez liczne torbiele jajniki. Ze względu na częste współistnienie
PCOS i insulinooporności oznacza się także poziom glukozy we krwi na czczo i wykonuje się doustny test obciążenia glukozą (OGTT). PCOS sprzyja również zaburzeniom poziomu cholesterolu i innych lipidów we krwi, dlatego diagnostykę zawsze warto jest uzupełnić o lipidogram.
PCOS - leczenie
Leczenie PCOS skupia się na uregulowaniu cyklu miesięcznego, łagodzeniu objawów hirsutyzmu i zapobieganiu długofalowym efektom choroby. Niestety na chwilę obecną nie da się go całkowicie wyleczyć. Dobrą wiadomością jest jednak fakt, że przy odpowiednim leczeniu PCOS poprawa jakości życia kobiet z tym zespołem jest możliwa. Czasami jednak terapia jest trudna i wymaga cierpliwości - jej efekty nie są widoczne od razu.
W terapii hirsutyzmu i zaburzeń miesiączkowania wykorzystuje się tabletki antykoncepcyjne zawierające octan cyproteronu lub drospirenon, które pozwalają obniżyć poziom androgenów we krwi i regulują cykl miesiączkowy. Zmniejszenie masy ciała dzięki odpowiedniej diecie i aktywność fizyczna również są kluczowe w leczeniu PCOS.
Spadek wagi pozytywnie wpływa nie tylko na obniżenie insulinooporności, ale wykazano, że ma również korzystny wpływ na regulację cyklu miesiączkowego. Jeżeli sama dieta i ćwiczenia nie obniżają skutecznie masy ciała, można wspomóc ten proces przy pomocy metforminy. W sytuacjach ostatecznych, gdy żadna z powyższych metod leczenia nie przynosi ulgi, a objawy PCOS jedynie się nasilają, lekarz może podjąć decyzję o chirurgicznym usunięciu jajników.
>>> PCOS - dlaczego dieta jest ważna
Zespół policystycznych jajników a ciąża
Bezpłodność to bardzo częsty i przykry problem kobiet z PCOS. Dlaczego zespół policystycznych jajników i ciąża najczęściej nie idą ze sobą w parze? Wynika to głównie z zahamowania owulacji, czyli uwalniania komórki jajowej pod wpływem zaburzeń hormonalnych, bez czego nie może dojść do zapłodnienia. Dobra wiadomość jest jednak taka, że przy odpowiednim leczeniu możliwe jest przywrócenie owulacji, co umożliwia zajście w ciążę.
Czasami skuteczne jest już samo zmniejszenie masy ciała, jednak niekiedy to nie wystarcza. W takiej sytuacji można wdrożyć leczenie klomifenem, który pobudza owulację dzięki zwiększeniu uwalniania gonadotropiny przez przysadkę mózgową. Gdy on również zawiedzie stosuje się terapię samymi gonadotropinami.
Jedną z dostępnych opcji jest również zapłodnienie in-vitro, które stosuje się zwykle wtedy, gdy wszystkie inne metody okażą się nieskuteczne. W momencie gdy starania o dziecko zakończą się sukcesem, ciężarna z PCOS wymaga regularnych kontroli, ponieważ zespół policystycznych jajników zwiększa ryzyko poronień i utraty ciąży.
Bibliografia:
Milewicz A, Kudła M. The polycystic ovary syndrome: a position statement from the Polish Society of Endocrinology, the Polish Society of Gynaecologists and Obstetricians, and the Polish Society of Gynaecological Endocrinology. Endokrynologia Polska 2018, tom 69, numer 4, s. 328-336.
Bręborowicz G. Położnictwo i ginekologia tom 2. Warszawa 2015, wyd. 2.
Milewicz A, Kudła M. The polycystic ovary syndrome: a position statement from the Polish Society of Endocrinology, the Polish Society of Gynaecologists and Obstetricians, and the Polish Society of Gynaecological Endocrinology. Endokrynologia Polska 2018, tom 69, numer 4, s. 328-336.
Rutkowska A, Rachoń D (April 2014). "Bisphenol A (BPA) and its potential role in the pathogenesis of the polycystic ovary syndrome (PCOS)". Gynecological Endocrinology, 2014, nr 34, s. 260–265.
Van der Ham K, Louwers Y, Laven J S E. Cardiometabolic biomarkers in women with polycystic ovary syndrome. Fertility and sterility, 2022, nr 117, s. 887 - 896. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35512973/
Kłósek P. Dietoterapia w zespole policystycznych jajników - zalecenia praktyczne. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2017, tom 8, nr 4, s. 148-154.