Świerzb – objawy, przyczyny i leczenie pasożytniczej choroby skóry

Jolanta Nikodemska

autor artykułu

Dodano dnia 20. Czerwiec, 2025

Świerzb to jedna z najbardziej rozpowszechnionych chorób skórnych na świecie, wywoływana przez mikroskopijne roztocza. Pomimo swojej częstotliwości, często jest otoczony mitami, szczególnie tymi dotyczącymi higieny, co sprawia, że wiele osób odczuwa wstyd i opóźnia poszukiwanie pomocy. Tymczasem jest to problem medyczny, który może dotknąć każdego, niezależnie od wieku czy statusu społeczno-ekonomicznego, a jego objawy – intensywny świąd i charakterystyczne zmiany skórne – potrafią znacząco obniżyć komfort życia.

W tym artykule przyjrzymy się bliżej świerzbowcowi ludzkiemu (Sarcoptes scabiei), dowiemy się, jak dochodzi do zakażenia i jak wygląda typowy przebieg choroby. Omówimy różnorodne formy świerzbu, zasady diagnostyki i skuteczne metody leczenia, a także ważne aspekty profilaktyki, które pomagają zapobiegać nawrotom i rozprzestrzenianiu się tej uciążliwej infekcji.

Czym jest świerzb i jak się rozprzestrzenia?

Świerzb to choroba pasożytnicza skóry, której przyczyną jest inwazja roztocza zwanego świerzbowcem ludzkim (Sarcoptes scabiei var. hominis). Samice tego niewidocznego gołym okiem pajęczaka drążą tunele w najbardziej zewnętrznej warstwie naskórka (warstwie rogowej) z prędkością 0,5-3 mm na dobę, gdzie składają jaja (około 2-3 dziennie). Z jaj, po około 3-5 dniach, wykluwają się larwy, które stopniowo przechodzą kolejne stadia rozwoju (nimfy), aż po około 2-3 tygodniach osiągają dojrzałość, kontynuując cykl życiowy. Cały cykl życiowy pasożyta odbywa się na człowieku i trwa 2-4 tygodnie. Intensywne swędzenie oraz wysypka są wynikiem zarówno aktywności pasożytów, jak i reakcji alergicznej organizmu na ich obecność, odchody i jaja. Pierwsze objawy pojawiają się po okresie wylęgania, który wynosi od 2 do 6 tygodni. W tym czasie osoba zakażona, nie mając świadomości choroby, może zarażać innych. W przypadku ponownej infekcji (reinfestacji), objawy mogą wystąpić znacznie szybciej, nawet w ciągu 24-48 godzin.

Główną drogą transmisji świerzbu jest bezpośredni, długotrwały kontakt skórny z osobą zakażoną – najbardziej ryzykowny jest kontakt trwający co najmniej kilkanaście minut (np. podczas snu w jednym łóżku lub kontaktów intymnych). Krótkie podanie ręki zazwyczaj nie wystarcza do przeniesienia pasożytów, z wyjątkiem bardzo zaawansowanych form choroby. Możliwe jest również zarażenie pośrednie, choć jest ono rzadsze, poprzez kontakt z zanieczyszczonymi przedmiotami osobistymi, takimi jak pościel, ubrania, ręczniki czy tapicerka meblowa, gdyż świerzbowce potrafią przetrwać poza ludzkim organizmem nawet do 72 godzin.

Choroba ta jest szczególnie rozpowszechniona w miejscach o dużym zagęszczeniu ludzi, gdzie bliski kontakt jest nieunikniony, co sprzyja szybkiemu rozprzestrzenianiu. Dotyczy to zwłaszcza placówek opiekuńczych, przedszkoli, szkół, internatów czy więzień, gdzie może dochodzić do ognisk epidemicznych. Na zakażenie bardziej podatne są również osoby z osłabionym układem odpornościowym, dzieci i seniorzy.

Jak powszechny jest świerzb?

Świerzb stanowi globalny problem zdrowotny. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w każdym momencie na świecie choruje ponad 200 milionów ludzi, a szacuje się, że nawet 5% globalnej populacji może być w danym czasie zakażone. Choć występuje wszędzie, jest znacznie bardziej rozpowszechniony w regionach o niskich dochodach, w strefach tropikalnych i subtropikalnych, gdzie w niektórych społecznościach może dotyczyć nawet 5-50% dzieci. W krajach rozwiniętych zachorowania również są obecne, często występując w formie sporadycznych ognisk i nie są związane wyłącznie z biedą czy brakiem higieny. W Polsce, mimo że dokładne statystyki mogą być niedoszacowane, przypadki zachorowań są regularnie odnotowywane, zwłaszcza w środowiskach zbiorowych.

Jakie są objawy świerzbu?

Najbardziej charakterystycznym i uciążliwym objawem świerzbu jest silny, uporczywy świąd skóry, który ma tendencję do nasilania się w nocy lub po rozgrzaniu ciała (np. po gorącej kąpieli, pod kołdrą). Swędzenie to jest na tyle intensywne, że często zakłóca sen, prowadząc do zmęczenia i rozdrażnienia.

Na skórze pojawiają się charakterystyczne zmiany, które mogą przyjmować postać:

Nor świerzbowcowych – to cienkie, kilkumilimetrowe, faliste korytarze drążone przez samice pasożyta w naskórku. Mogą być szarawo-białe lub w kolorze skóry, a na ich końcu często widać czarny punkcik – samego pasożyta. Najczęściej lokalizują się na bocznych powierzchniach palców rąk i na nadgarstkach.
Wysypki grudkowo-pęcherzykowej – drobne, czerwone grudki, krostki lub pęcherzyki, często mylone z reakcjami alergicznymi.
Przeczosów, strupów i nadżerek – wtórnych zmian powstających w wyniku intensywnego drapania. Mogą one prowadzić do nadkażeń bakteryjnych skóry (tzw. zliszajcowacenie). Nieleczony świerzb, zwłaszcza w regionach tropikalnych, może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak uogólnione infekcje bakteryjne (posocznica) czy problemy immunologiczne (np. kłębuszkowe zapalenie nerek, gorączka reumatyczna).

Typowe miejsca występowania zmian skórnych to te, gdzie skóra jest delikatniejsza i tworzy fałdy, a więc:

Przestrzenie międzypalcowe dłoni i stóp.
Nadgarstki, łokcie, pachy (zwłaszcza fałdy).
Okolice pępka, talii, pośladków.
Okolice brodawek sutkowych u kobiet oraz narządów płciowych (prącie, moszna) u mężczyzn.

U dorosłych zmiany rzadko obejmują owłosioną skórę głowy, twarz, dłonie (powierzchnie wewnętrzne) i podeszwy stóp. Jednak u niemowląt i małych dzieci (poniżej 2. roku życia) świerzb może mieć bardziej rozległy i nietypowy przebieg, obejmując całą powierzchnię skóry, włącznie z dłoniami, stopami, twarzą i głową. Świąd u dzieci bywa szczególnie dokuczliwy, a niemowlęta mogą być niespokojne i płaczliwe.

Jakie są rodzaje świerzbu?

Świerzb może objawiać się w różnych formach, w zależności od stanu zdrowia pacjenta, jego wieku i reakcji odpornościowej organizmu:

Świerzb zwykły - najczęstsza postać, charakteryzująca się typowymi objawami: intensywnym świądem i opisaną wyżej wysypką. Zazwyczaj w ciele gospodarza bytuje niewielka liczba pasożytów (10-20 samic).
Świerzb norweski (hiperkeratotyczny) - rzadka, ale bardzo zaraźliwa i ciężka postać, występująca głównie u osób z silnie osłabioną odpornością (np. po przeszczepach, z AIDS, zespołem Downa, w trakcie leczenia immunosupresyjnego). Charakteryzuje się masywnymi, grubymi nawarstwieniami rogowej warstwy naskórka w postaci żółto-szarych strupów i łusek, które mogą pokrywać duże partie ciała, w tym twarz, owłosioną skórę głowy, dłonie i stopy. Zmiany te zawierają ogromne ilości pasożytów – nawet tysiące lub miliony. Paradoksalnie, świąd w tej formie może być słabo nasilony lub w ogóle nie występować z powodu upośledzonej odpowiedzi immunologicznej, co utrudnia wczesną diagnozę i sprzyja masowemu namnażaniu się roztoczy.
Świerzb guzkowy - objawia się obecnością silnie swędzących, twardych, czerwonobrunatnych guzków, najczęściej w okolicach pach, pachwin, moszny i pośladków. Guzki te są reakcją immunologiczną organizmu na obecność pasożyta i mogą utrzymywać się nawet przez kilka tygodni lub miesięcy po skutecznym wyleczeniu inwazji.
Świerzb pęcherzowy - rzadka forma, w której dominują zmiany pęcherzowe na podłożu rumieniowym lub bez zmian zapalnych.
Świerzb dziecięcy/noworodkowy - często ma nietypowy przebieg. Zmiany mogą pojawiać się na całej powierzchni skóry, w tym na dłoniach, stopach i skórze głowy, co jest rzadkością u dorosłych. U niemowląt mogą występować drobne pęcherzyki, krostki lub guzki.

W jaki sposób diagnozuje się świerzb?

Rozpoznanie świerzbu opiera się przede wszystkim na dokładnym wywiadzie lekarskim oraz badaniu fizykalnym skóry przez dermatologa. Lekarz pyta o charakter świądu (nasilenie nocne), czas trwania objawów oraz ewentualne podobne dolegliwości u innych domowników lub osób z bliskiego kontaktu. Podczas badania poszukuje charakterystycznych nor świerzbowcowych oraz innych wykwitów skórnych w typowych lokalizacjach.

Aby potwierdzić diagnozę i wykluczyć inne schorzenia dermatologiczne, lekarz może zlecić dodatkowe badania:

Mikroskopowe badanie zeskrobin naskórka - jest to podstawowa i najbardziej precyzyjna metoda. Polega na delikatnym pobraniu próbki naskórka (najlepiej z końca widocznej nory) i analizie pod mikroskopem w celu bezpośredniej identyfikacji żywych pasożytów, ich jaj lub odchodów. Należy jednak pamiętać, że znalezienie pasożyta bywa trudne i negatywny wynik nie wyklucza choroby.
Test z tuszem (test atramentowy) - polega na aplikacji tuszu na podejrzany obszar skóry, a następnie przetarciu go alkoholem. Tusz wnika w drążone przez pasożyta tunele, czyniąc je bardziej widocznymi dla oka.
Dermoskopia - badanie skóry pod dermoskopem (specjalną lupą z podświetleniem) może pomóc w identyfikacji pasożyta na końcu nory (tzw. objaw czarnej kropki).

Wczesne i prawidłowe rozpoznanie jest bardzo ważne dla skutecznego leczenia i zahamowania rozprzestrzeniania się choroby. W praktyce, ze względu na trudności w potwierdzeniu mikroskopowym, diagnoza często stawiana jest na podstawie obrazu klinicznego i wywiadu. Lekarz może zastosować tzw. leczenie próbne (ex juvantibus) – jeśli objawy ustępują po zastosowaniu terapii przeciwświerzbowej, potwierdza to trafność rozpoznania.

Jakie leki stosuje się w leczeniu świerzbu?

Leczenie świerzbu opiera się głównie na środkach do stosowania miejscowego w postaci kremów lub maści. W skomplikowanych przypadkach lekarz może zalecić leczenie doustne.

1. Preparaty do stosowania miejscowego:

Kremy i żele z 5% permetryną - uważany jest za lek pierwszego wyboru, najskuteczniejszy i najbezpieczniejszy. Aplikuje się go na 8-14 godzin (najlepiej na noc) na całą powierzchnię ciała od szyi w dół, po czym zmywa. Często jednorazowa aplikacja wystarcza do eliminacji pasożytów, choć zaleca się powtórzenie leczenia po 7-14 dniach, aby zniszczyć nowo wyklute roztocza.
Benzoesan benzylu (10-25%) - jest popularnym i skutecznym środkiem. Działa poprzez uszkadzanie zewnętrznej powłoki pasożyta. Zwykle wymaga kilkukrotnego stosowania, zgodnie z zaleceniami lekarza.
Krotamiton (10%) - eliminuje roztocza, a dodatkowo może łagodzić swędzenie. Bywa stosowany jako alternatywa dla permetryny, jest jednak od niej mniej skuteczny. Wymaga ścisłego przestrzegania zaleceń dotyczących aplikacji.
Maść siarkowa (6-10%) - jest tradycyjnym środkiem o działaniu antybakteryjnym i przeciwpasożytniczym, przygotowywanym w aptece. Ceniona za dostępność i niską cenę. Niestety jej działanie jest wolniejsze i wymaga wielokrotnych aplikacji (np. przez 5-7 dni z rzędu), a sam preparat może brudzić i mieć nieprzyjemny zapach.

2. Leczenie doustne:

Iwermektyna - jest lekiem doustnym stosowanym w cięższych lub opornych na leczenie przypadkach świerzbu, np. w przypadku świerzbu norweskiego, u osób z osłabionym układem odpornościowym lub gdy leczenie miejscowe jest nieskuteczne. Działa na układ nerwowy pasożytów. Decyzję o jej zastosowaniu podejmuje lekarz, a w Polsce jej dostępność bywa ograniczona (stosowana jest off-label, np. z importu docelowego).

Dodatkowo, w celu złagodzenia uporczywego świądu i stanów zapalnych skóry, lekarz może zalecić stosowanie miejscowych preparatów z hydrokortyzonem lub doustne leki przeciwhistaminowe. Pomocne mogą być także chłodne okłady i kąpiele kojące (np. z dodatkiem płatków owsianych). Warto pamiętać, że nawet po skutecznym wyleczeniu świerzbu, świąd może utrzymywać się przez kilka tygodni (tzw. świąd poświerzbowcowy), co jest normalną reakcją alergiczną na pozostałości martwych pasożytów.

W ofercie Świata Leku znajdziesz preparaty wspomagające leczenie świerzbu, dostępne również bez recepty, zawierające benzoesan benzylu. Jednym z dostępnych produktów jest SkinScabin w postaci płynu, który zawiera 10% benzoesanu benzylu. Dodatkowo, maść ExoTar – dzięki zawartości dziegciu i siarki – może pomóc w łagodzeniu objawów świerzbu, takich jak uporczywy świąd i stany zapalne skóry.

Zasady skutecznej terapii świerzbu

Skuteczność leczenia świerzbu zależy nie tylko od wyboru odpowiedniego preparatu, ale przede wszystkim od przestrzegania kilku kluczowych zasad:

Prawidłowy sposób aplikacji leku: Zazwyczaj zaleca się wzięcie ciepłej kąpieli (trwającej co najmniej 10 minut) przed nałożeniem preparatu, co zmiękcza naskórek i ułatwia penetrację substancji czynnej. Po kąpieli i dokładnym osuszeniu skóry, lek należy starannie wmasować w całe ciało – od szyi w dół, nie pomijając żadnego obszaru. Szczególną uwagę należy zwrócić na fałdy skórne (np. pod pachami, w pachwinach), przestrzenie między palcami dłoni i stóp, a także obszary pod paznokciami (zaleca się ich krótkie obcięcie). Czas pozostawienia preparatu na skórze jest różny w zależności od wybranego środka (zazwyczaj 8-14 godzin), po czym należy dokładnie umyć skórę. U małych dzieci i osób starszych lek aplikuje się również na twarz i owłosioną skórę głowy, omijając okolice oczu i ust.
Jednoczesne leczenie wszystkich osób z najbliższego otoczenia: Osoby mieszkające z chorym lub mające z nim bliski i długotrwały kontakt (np. partnerzy intymni, współlokatorzy) powinny zostać poddane leczeniu w tym samym czasie, nawet jeśli nie wykazują jeszcze żadnych objawów. Zapobiega to wzajemnemu zarażaniu się i przerywa cykl transmisji.
Gruntowna dezynfekcja środowiska: W dniu rozpoczęcia leczenia należy przeprowadzić kompleksową dezynfekcję przedmiotów, z którymi chory miał kontakt w ciągu ostatnich kilku dni: Pościel, ubrania, ręczniki, koce i narzuty należy wyprać w wysokiej temperaturze (minimum 60°C, a najlepiej 90°C) lub wyprasować gorącym żelazkiem. Przedmioty, których nie można prać (np. pluszowe zabawki, buty), powinno się szczelnie zamknąć w workach foliowych na co najmniej 7 dni (świerzbowce bez żywiciela giną w tym czasie). Zaleca się również dokładne odkurzenie dywanów, tapicerowanych mebli i materaców.

Świąd może utrzymywać się, a nawet nasilić, jeszcze przez pewien czas po zakończeniu skutecznego leczenia (kilka dni do kilku tygodni), co jest spowodowane reakcją alergiczną na pozostałe w skórze fragmenty pasożytów. Nie świadczy to o nieskuteczności leczenia ani ponownym zakażeniu, choć w przypadku wątpliwości lub utrzymywania się objawów ponad 4-6 tygodni, należy skonsultować się z lekarzem, aby wykluczyć reinfekcję.

Świerzb odzwierzęcy – czy można zarazić się od psa lub kota?

Świerzb występuje również u zwierząt domowych, takich jak psy czy koty, ale jest wywoływany przez inne odmiany roztocza (np. Sarcoptes scabiei var. canis). Człowiek może zarazić się świerzbem odzwierzęcym poprzez bliski kontakt z chorym pupilem, jest to jednak zakażenie o ograniczonym charakterze. Zwierzęce roztocza mogą wywołać na ludzkiej skórze przejściową, swędzącą wysypkę, ale nie są w stanie na niej przeżyć i się rozmnażać. Zmiany te zwykle ustępują samoistnie po kilku dniach, gdy pasożyty obumrą. Taka infekcja nazywana jest pseudosarcoptosis. Istotne jest jednak leczenie chorego zwierzęcia u weterynarza, aby wyeliminować źródło problemu i zapobiec ponownemu "atakowaniu" domowników.

W jaki sposób zapobiegać zakażeniu świerzbem?

Podstawowym elementem profilaktyki świerzbu jest unikanie bezpośredniego, długotrwałego kontaktu skórnego z osobami, u których podejrzewa się zakażenie. Równie istotne jest utrzymanie wysokiego poziomu higieny osobistej oraz dbałość o czystość otoczenia, zwłaszcza w miejscach zbiorowego przebywania ludzi.
Podstawowe zasady profilaktyki obejmują:

Unikanie wspólnego używania ręczników, pościeli i ubrań.
Regularne pranie odzieży, pościeli i ręczników w wysokiej temperaturze.
W przypadku pojawienia się objawów sugerujących świerzb u siebie lub kogoś z otoczenia, należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem w celu postawienia diagnozy i wdrożenia leczenia.
Jeśli zdiagnozowano świerzb, ważne jest jednoczesne leczenie wszystkich osób z bliskiego kontaktu oraz odpowiednie postępowanie ze skażoną odzieżą i pościelą, aby zapobiec nawrotom i dalszemu szerzeniu się choroby.
Należy pamiętać, że przechorowanie świerzbu nie daje trwałej odporności, co oznacza, że można zarazić się ponownie.

_^Źródła:

^{Artykuł został opracowany na podstawie wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), amerykańskiego Centrum Kontroli i Prewencji Chorób (CDC) oraz zaleceń polskich instytucji zdrowia publicznego i towarzystw dermatologicznych.}