Botwinka, czyli młode liście i korzenie buraka ćwikłowego, to jedno z najbardziej niedocenianych warzyw w polskiej kuchni. Choć często kojarzona głównie z wiosennym chłodnikiem, botwina kryje w sobie mnóstwo witamin, minerałów i silnych przeciwutleniaczy. Warto poznać jej prozdrowotne działanie, tradycyjne zastosowania w kuchni oraz ciekawe wierzenia ludowe, które towarzyszyły jej od wieków.
Botwinka – co to jest i jak wygląda?
Botwinka (zwana też botwiną) to młode liście i korzenie buraka ćwikłowego (
Beta vulgaris), zebrane w fazie wczesnego wzrostu, zanim roślina zacznie formować duży korzeń spichrzowy. W przeciwieństwie do boćwiny (buraka liściowego), botwina jest tymczasową częścią zwykłego buraka ćwikłowego, który później rozwija się w dobrze nam znany, czerwony korzeń.
Nazwa "botwina" pochodzi od prasłowiańskiego
botva, oznaczającego "liście roślin jadalnych".
W tradycyjnej kuchni wykorzystuje się całą młodą roślinę – zarówno liście, łodygi, jak i korzeń.
Botwina jest bogatsza w żelazo i witaminę C niż dojrzały korzeń buraka!
Morfologia botwinki
Liście botwinki mają sercowaty lub jajowaty kształt, z wyraźnie zaznaczonym unerwieniem.
Ich kolor jest intensywnie zielony (często z czerwonymi lub fioletowymi żyłkami).
Liście mają gładką powierzchnię, lekko błyszczącą, delikatniejszą niż u dojrzałej boćwiny i są mniejsze niż u buraka liściowego – zwykle 10–20 cm długości.
Korzeń botwiny jest cienki, wydłużony, jeszcze nie w pełni rozwinięty (średnica 1–3 cm).
Jego barwa jest zwykle różowo-czerwona, czasem z białymi pierścieniami.
W
smaku jest słodkawa, ale bardziej ziemista niż dojrzały burak.
Ciekawostki ludowe o botwince
W medycynie ludowej botwinkę stosowano jako środek na "czyszczenie krwi", szczególnie wiosną, po zimowym niedoborze witamin.
Ponadto uważano, że picie soku z botwiny wzmacnia krew i dodaje energii.
W niektórych regionach Polski wierzono, że jedzenie botwiny chroni przed gorączką w upalne dni, z kolei w innych botwinę nazywa się "ćwikłowym szpinakiem", bo jej liście można jeść na surowo – są delikatniejsze niż szpinak, a przy tym bardziej odżywcze.
Liście botwiny przykładano na obrzęki i stłuczenia, aby zmniejszyć opuchliznę.
Wartości odżywcze botwinki
Botwinka to prawdziwa bomba witaminowa, szczególnie ceniona ze względu na:
Witaminę C – wzmacnia odporność, przyspiesza gojenie ran.
Witaminę A – korzystnie wpływa na wzrok i kondycję skóry.
Kwas foliowy – niezbędny dla kobiet w ciąży i prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego.
Żelazo – zapobiega anemii, wspiera produkcję czerwonych krwinek.
Magnez i potas – regulują ciśnienie krwi i pracę serca.
Błonnik – poprawia trawienie i daje uczucie sytości.
Dodatkowo botwina zawiera
betalainy – barwniki o silnych właściwościach przeciwutleniających i przeciwzapalnych.
Właściwości zdrowotne botwinki
Botwinka wspiera układ krążenia
Botwinka jest bogata w azotany, które w organizmie przekształcają się w tlenek azotu – związek rozszerzający naczynia krwionośne. Dzięki temu obniża ciśnienie krwi, poprawia ukrwienie mięśni i zmniejsza ryzyko miażdżycy.
Botwinka wspomaga detoksykację
Botwina zawiera chlorofil – zielony barwnik o silnych właściwościach wiążących metale ciężkie (np. kadm, ołów) i wspomaga ich usuwanie z organizmu. Przyspiesza eliminację toksyn poprzez stymulację enzymów wątrobowych (np. cytochromu P450).
Działa alkalizująco – pomaga przywrócić równowagę kwasowo-zasadową, zaburzoną przez przetworzoną żywność.
Ponadto botwina składa się w 90% z wody i zawiera 390 mg potasu/100 g, co zwiększa diurezę – pomaga wypłukiwać toksyny z moczem (np. nadmiar sodu, mocznika) i zapobiega obrzękom – reguluje gospodarkę wodno-elektrolitową.
Botwinka wspomaga wątrobę
Botwina zawiera siarkowe związki organiczne (podobne do tych w czosnku), które:
- Aktywują szlaki detoksykacji wątroby (faza I i II).
- Wspomagają produkcję glutationu – głównego przeciwutleniacza organizmu.
W efekcie przyspieszają metabolizm szkodliwych związków, np. pozostałości pestycydów.
Botwinka oczyszcza jelita
Młode liście i łodygi botwiny są bogate w błonnik nierozpuszczalny, który działa jak "miotełka" – wiąże resztki pokarmowe i toksyny w jelitach, zapobiega zaparciom – przyspiesza pasaż jelitowy, redukując czas kontaktu szkodliwych związków ze ścianami jelit oraz wspiera mikroflorę – stanowi pożywkę dla bakterii probiotycznych (np. Lactobacillus).
100 g botwiny dostarcza ok. 2,5 g błonnika – to ok. 10% dziennego zapotrzebowania.
Botwinka wspomaga trawienie
Gorzka nuta w liściach zawiera związki goryczkowe, które pobudzają kubki smakowe, dzięki czemu zwiększają wydzielanie śliny (amylaza zaczyna trawienie węglowodanów już w ustach)
Poza tym goryczki aktywują produkcję soku żołądkowego (kwas solny i pepsyna) poprzez pobudzenie komórek okładzinowych żołądka
Z kolei zawarta w botwince betaina (z korzeni) chroni śluzówkę żołądka przed podrażnieniami
Botwinka wykazuje działanie probiotyczne
Specyficzne cukry (rafinoza, stachioza) i polifenole w botwinie stymulują wzrost dobroczynnych bakterii (
Bifidobacterium, Lactobacillus), hamują rozwój patogenów (
E.coli, Clostridium) oraz produkują krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (masłowy, propionowy) – główne "paliwo" dla kolonocytów
Ciekawostka: Fermentowana botwina (kiszona) zawiera dodatkowo probiotyki – podwójne działanie pre+probiotyczne.
Botwinka ochrania śluzówkę przewodu pokarmowego
Zawarte w botwince polifenole (kwasy fenolowe, flawonoidy):zmniejszają stan zapalny w przypadku wystepowania IBS i colitis, a także hamują peroksydację lipidów w błonach komórkowych
Z kolei zawarta w liściach botwinki witamina U (pochodna metioniny) przyspiesza gojenie nadżerek żołądka oraz redukuje objawy zgagi
Botwinka działa przeciwzapalnie i przeciwutleniająco
Zawarte w botwince betalainy - czerwono-fioletowe barwniki (betacyjany i betaksantyny) w korzeniach botwiny neutralizują wolne rodniki – redukują stres oksydacyjny wywołany np. zanieczyszczeniami czy alkoholem. wspierają enzymy detoksykacyjne wątroby (np. glutation-S-transferazę) oraz hamują stany zapalne – obniżają poziom markerów zapalnych (np. IL-6).
Ciekawostka: Betalainy są tak skuteczne, że wykorzystuje się je w suplementach wspomagających detoks (np. wyciąg z buraka ćwikłowego).
Botwinka wzmacnia odporność
Dzięki dużej zawartości witaminy C spożywanie botwinki wzmacnia naturalną barierę immunologiczną.
Botwinka poprawia kondycję skóry
Dzięki wysokiej zawartości witaminy C i A, botwinka przyspiesza regenerację skóry i opóźnia procesy starzenia.
Zastosowanie botwinki
Botwinka to jedno z najbardziej wszechstronnych warzyw w polskiej kuchni. Można ją jeść od korzenia po liście, wykorzystywać na surowo i po obróbce termicznej, a nawet stosować w domowej kosmetyce i medycynie naturalnej
Kulinarne zastosowania botwinki
Zupy i chłodnikiChłodnik botwinkowy – klasyk na kefirze lub maślance z dodatkiem jajek, rzodkiewek i świeżych ziół.
Zupa botwinkowa – ciepła wersja z ziemniakami, marchewką i śmietaną.
Botwinkowa zupa krem – z dodatkiem imbiru lub kokosowego mleka dla egzotycznego smaku.
Sałatki i surówkiMłode liście na surowo – jako baza sałat z fetą, orzechami i sosem winegret.
Kiszone łodygi botwiny – chrupiący dodatek do kanapek (jak ogórki kiszone).
Surówka z tartym korzeniem – z jabłkiem, marchewką i sokiem z cytryny.
Dodatki do dań głównychBotwina duszona – jak szpinak, z czosnkiem i oliwą.
Nadzienie do pierogów – z twarogiem i koperkiem.
Omlety i tarty – dodatek do jajecznicy lub zapiekanek.
Napoje i koktajleSok z botwiny – z dodatkiem jabłka i marchwi (bomba witaminowa!).
Zielone smoothie – z botwiną, bananem i siemieniem lnianym.
Botwinowa lemoniada – orzeźwiająca wersja z cytryną i miętą.
PrzetworyPesto z botwiny – z orzechami włoskimi i parmezanem.
Kiszona botwinka – podobnie jak kapusta, jako probiotyczny dodatek.
Marynowane łodygi – w occie z przyprawami (alternatywa dla marynowanej papryki).
Przepisy z botwinką
Tradycyjny chłodnik botwinkowySkładniki:pęczek botwinki (liście i korzenie),
2 ogórki gruntowe,
1 litr kefiru lub maślanki,
2 jajka na twardo,
szczypiorek, koperek,
sok z cytryny, sól, pieprz.
Przygotowanie:1. Botwinę umyj, posiekaj i krótko zblanszuj we wrzątku.
2. Ogórki zetrzyj na tarce, dodaj do kefiru wraz z botwiną.
3. Dopraw solą, pieprzem i sokiem z cytryny.
4. Podawaj schłodzone, z pokrojonym jajkiem i posiekanym koperkiem.
Zupa botwinkowaSkładniki:pęczek botwinki,
1 marchewka,
1 pietruszka,
1 litr bulionu warzywnego,
2 ziemniaki,
śmietana 18%,
sok z cytryny, sól, pieprz.
Przygotowanie:1. Warzywa pokrój w kostkę, botwinę posiekaj.
2. Zalej bulionem i gotuj do miękkości.
3. Na koniec dodaj śmietanę i sok z cytryny. Podawaj z jajkiem na twardo.
Sałatka z botwinką i serem kozimSkładniki:młode liście botwiny (surowa),
100 g sera koziego,
garść orzechów włoskich,
łyżka miodu,
oliwa z oliwek, sok z cytryny.
Przygotowanie:1. Liście botwinki umyj i porwij na mniejsze kawałki.
2. Ser pokrój w kostkę, orzechy podpraż na patelni.
3. Połącz składniki, polej miodem i oliwą.
Kosmetyczne zastosowanie botwinki
Botwinka to nie tylko kulinarny skarb – jej bogactwo witamin, minerałów i przeciwutleniaczy sprawia, że jest doskonałym składnikiem domowych kosmetyków. Działa odżywczo, oczyszczająco i przeciwstarzeniowo, a przy tym jest w 100% naturalna.
Botwinka może być składnikiem:
- Maseczki oczyszczającej – rozgniecione liście + miód (dla cery trądzikowej).
- Toniku do twarzy – sok z botwiny rozcieńczony wodą (odświeża skórę).
- Płukanki do włosów – wzmacnia cebulki i nadaje blask.
Przeciwwskazania do spożywania botwinki
Mimo licznych korzyści zdrowotnych, botwinka nie jest wskazana dla wszystkich. Niektóre osoby powinny ograniczyć jej spożycie lub całkowicie z niej zrezygnować.
Botwina zawiera szczawiany, które mogą przyczyniać się do tworzenia kamieni nerkowych u osób predysponowanych. Osoby z historią kamicy szczawianowej powinny unikać dużych ilości botwinki, szczególnie w postaci surowej.
Botwina, podobnie jak inne warzywa z rodziny Amarantowatych (np. szpinak, boćwina), zawiera goitrogeny – związki mogące zaburzać wchłanianie jodu. Osoby z niedoczynnością tarczycy powinny jeść botwinę z umiarem, najlepiej po obróbce termicznej (gotowanie zmniejsza zawartość goitrogenów).
Ze względu na dużą zawartość błonnika, nadmierne spożycie botwiny może powodować problemy żołądkowe, zwłaszcza u osób z wrażliwym układem pokarmowym.
Choć rzadko, botwina może wywoływać reakcje alergiczne (np. wysypkę, swędzenie). Osoby uczulone na buraki lub inne warzywa liściaste powinny zachować ostrożność.
Botwina jest bogata w witaminę K, która odgrywa rolę w procesie krzepnięcia krwi. Osoby przyjmujące warfarynę lub inne leki przeciwzakrzepowe powinny konsultować z lekarzem ilość spożywanej botwiny, aby uniknąć zaburzenia działania terapii.
Podsumowanie
Botwinka to nie tylko smaczny dodatek do wiosennych zup, ale też skarbnica zdrowia. Warto po nią sięgać ze względu na jej właściwości przeciwzapalne, wsparcie układu krążenia i bogactwo witamin. Można ją jeść na surowo, gotować lub dodawać do koktajli. Jeśli dotąd botwinka była omijana szerokim łukiem – czas dać jej szansę!
