Użądlenia przez osy, pszczoły, szerszenie - charakterystyka i pierwsza pomoc
Użądlenia przez owady błonkoskrzydłe, takie jak pszczoła, osa, szerszeń czy trzmiel w około 90% przypadków wywołują tylko miejscowy obrzęk i zaczerwienienie, które mija w ciągu doby. U innych osób – do 17% wszystkich użądleń - może wywołać rozległą reakcję miejscową, natomiast 0,3 do 4% populacji narażone jest na niebezpieczną ogólną reakcję alergiczną, która może nawet doprowadzić do śmierci. Najbardziej zagrożone użądleniami przez błonkówki są osoby starsze obciążone innymi chorobami oraz małe dzieci o skłonnościach alergicznych, a także mieszkańcy terenów wiejskich. Największe niebezpieczeństwo mogą wywołać użądlenia w obrębie jamy ustnej i gardła oraz użądlenia wielokrotne.
Charakterystyka owadów błonkoskrzydłych
Owady błonkoskrzydłe z łac. Hymenoptera to rząd owadów występujących na całym świecie – szczególnie w strefie tropikalnej, z wyjątkiem rejonów polarnych. Do owadów błonkoskrzydłych zalicza się ponad 150 tys. gatunków. Często spotykanym określeniem tych owadów jest nazwa błonkówki.
Owady błonkoskrzydłe posiadają dwie pary skrzydeł, ale osobniki żeńskie niektórych os i robotnice mrówek są bezskrzydłe. Ich rozmiary mogą być bardzo zróżnicowane – najmniejsze osobniki mają po kilka milimetrów, natomiast największe osiągają wielkość nawet kilku centymetrów.
Błonkówki są owadami, które mają duże znaczenie dla człowieka. Wiele gatunków zapyla rośliny, jak np. pszczoły miodne. Natomiast inne np. osy mają wpływ na regulację liczebności szkodników w przyrodzie.
Aktywność owadów błonkoskrzydłych rozpoczyna się wraz z pierwszymi ociepleniami i trwa aż do późnej jesieni.
Niestety oprócz gigantycznej roli, jaką owady błonkoskrzydłe pełnią w przyrodzie, wiele z nich stanowi potencjalnie duże zagrożenie dla czlowieka ze względu na posiadanie przez nie żądła oraz wytwarzanie jadu. Pomimo, że atakują one wyłącznie w samoobronie, przypadki użądleń w sezonie letnim zdarzają się stosunkowo często.
Do najbardziej popularnych owadów błonkoskrzydlych występujących w Polsce można zaliczyć pszczoły, osy, szerszenie oraz trzmiele i to właśnie użądlenia tych owadów są spotykane najczęściej w sezonie letnim.
Jak wygląda pszczoła ?
Pszczoła – najczęściej spotkać można pszczołę miodną o długości ciała od 13 do 15 mm (królowa ma około 25 mm). Tułów i odwłok pszczoły są pokryte gęstymi żółtawymi włoskami, a skrzydła mają charakterystyczne żyłki. Podczas lotu pszczoła może pokonać od 3 do 6 metrów lotu podczas 1 sekundy. W tym czasie wykonuje ruchy skrzydłami około 190 razy.
Pszczoły żyją w doskonale zorganizowanych rojach. Ich społeczność składa się z robotnic, samców – trutni oraz królowej – matki. W jednym roju może znajdować się od 10 do 80 tysięcy owadów.
Gniazda pszczele są zbudowane z kilku chrakterystycznych sześciokątnych plastrów. Współcześnie bardzo trudno spotkać je poza pasiekami. Może się zdarzyć, że pszczelarz zaniedba pasiekę i przegapi czas rojenia. Wtedy część pszczelej rodziny może wraz z matką opuścić ul i stworzyć swobodnie żyjącą społeczność na łące, przy lesie, w ogrodzie, zagnieżdżając się w opuszczonej dziupli bądź zagłębieniu skalnym.
Podczas okresu zimowego pszczoly zimują w ulach tworząc w ich wnętrzach kłęby, gdzie potrafią utrzymać temperaturę nawet 25°C. Pszczoły miododajne dostarczają oprócz miodu wielu innych cennych surowców wykorzystywanych przez przemysł spożywczy i medyczny: mleczko pszczele, kit i wosk, a także jad. W ostatnich latach obserwuje się spadek populacji pszczół i ich wymieranie, co może skutkować zachwianiem równowagi ekologicznej. Z tego powodu należy chronić te niezwykle pożyteczne owady.
Jak wygąda osa?
Osa – pospolicie występujący inwazyjny gatunek owada, który osiąga długość ciała między 10 a 20 mm (królowa 25 mm) Ich ubarwienie jest w charakterystycznych czarno - żółtych barwach. Odwłok osy u nasady posiada znaczne przewężenie – to tak zwana "talia osy". Osy są drapieżnikami atakującymi inne owady, a także żywiącymi się owocami, czy sokami drzew.
Zakładają gniazda w cichych i spokojnych miejscach, budując je z papieru własnej produkcji. Zwykle budują je w ziemi w opuszczonych norach małych ssaków. W gnieździe królowa składa jaja, a wylęgające się z nich robotnice karmią larwy i rozbudowują gniazdo, którego średnica ma zazwyczaj ok. 20 – 30 cm (największe mogą sięgać 100 cm).
Osy mogą budować gniazda również w starych dziuplach drzew, w otworach w murach, w elementach dachu lub innych dogodnych otworach w budynku.
Na przełomie kwietnia i maja królowe tworzą kolonie, których największy rozwój następuje po trzech miesiącach. Osy są najbardziej aktywne w ciągu dnia, natomiast wieczory spędzają w gnieździe. Późną jesienią owady opuszczają swoje gniazda.
Jak wygląda szerszeń?
Szerszeń – to największy gatunek osowatych występujący w Europie Środkowej. Może osiągać długość około 25 mm (królowa 35 mm). Jego tułów ma zabarwienie czarno – rude, natomiast odwłok jest żółty w czarne pasy.
Szerszenie najczęściej można spotkać w pobliżu terenów zasiedlonych przez człowieka, gdzie budują gniazda w dziuplach drzew, opuszczonych ulach, norach podziemnych, pod okapami w dachach budynków i zagłębieniach w ścianach. Tak jak osy zakładają kolonie i budują gniazda.
Jak wygląda trzmiel?
Trzmiel – to pszczoła właściwa, która tworzy sezonowe gniazda niewielkiej wielkości, umiejscowione pod ziemią, pod kamieniem. Ich rój składa się z nie więcej niż kilkuset osobników. W gnieździe się rozmnażają, by pod koniec lata je opuścić.
Charakterystyka użądleń przez owady błonkoskrzydłe
Pszczoła i trzmiel – użądlić może tylko samica, która po użądleniu ginie zostawiając w skórze ofiary fragment odwłoka z żądłem. Jego specjalna budowa i działanie sprawia dalsze zagłębianie się w skórę i stopniowe uwalnianie pozostałego jadu, którego ilość może być nawet 20-krotnie większa niż w przypadku pojedynczego użądlenia przez osę lub szerszenia, dlatego ważne jest jak najszybsze usunięcie żądła ze skóry.
W miejscu użądlenia może pojawić się nieprzyjemny obrzęk. Jad pszczoły jest niebezpieczny tylko dla osób na niego uczulonych lub w przypadku wielu użądleń. Zagrożenie życia u dorosłego człowieka, u którego nie występuje reakcja alergiczna na jad pszczoły pojawia się w momencie około stu użądleń przez te owady.
Osa – w przeciwieństwie do pszczoły osa może użądlić wielokrotnie swoją ofiarę. Użądlenie to jest bolesne, ale niebezpieczne tylko dla osób uczulonych na jad osy.
Szerszeń – podobnie jak osa może użądlić swoją ofiarę kilukrotnie. Jad szerszeniu zawiera większą dawkę toksyn niż u innych owadów, dlatego użądlenie zazwycza wywołuje silny ból, zaczerwienienie i obrzęk, a u osób uczulonych może pojawić się wstrząs anafilaktyczny.
Domowe sposoby na użądlenia owadów
W zdecydowanej większości przypadków użądleń przez owady błonkoskrzydłe nie ma konieczności korzystania z pomocy medycznej. Doskonale można sobie poradzić w warunkach domowych.
Chcąc pomóc użądlonej osobie można przemyć miejsce użądlenia środkiem do dezynfekcji i w przypadku użądlenia przez pszczołę należy jak najszybciej usunąć żądło.
Ważne jest aby podczas wykonywania tej czynności nie wycisnąć jeszcze więcej jadu z pozostawionego żądła. Aby tego uniknąć należy przede wszystkim zachować dużą ostrożność. Nie wolno naciskać ani wyciskać żądła palcami, ponieważ w ten sposób można je wepchnąć jeszcze głębiej. Najlepiej delikatnie podważyć je igłą lub pęsetą i ostrożnie wyciągnąć. Następnie należy zdezynfekować miejsce po użądleniu i przez około godzinę obserwować skórę.
Ponadto osobę użądloną przez owada powinno się jak najszybciej zabrać w miejsce zacienione i umieścić ją w pozycji leżącej. W żadnym wypadku nie wolno pozostawiać takiej osoby samej. Dodatkowo można podać środek przeciwbólowy, uspokajający, przeciwzapalny lub antyhistaminowy.
Jeśli użądlenie nastąpiło w kończynę zaleca się uniesienie jej do góry w celu zmniejszenia obrzęku.
Bezpośrednie miejsce wkłucia można obłożyć zimnym kompresem z dodatkiem kwaśnej wody, przetrzeć octem lub przyłożyć plaster cebuli.
W sytuacjach szczególnie niebezpiecznych, do których należy użądlenie w nasadę języka lub usta, co grozić może nawet uduszeniem, można rozpuścić w ustach łyżeczkę soli kuchennej, co pomoże wypłukać jad z rany. Zabieg ten można powtórzyć.
Pomocne może okazać się również ssanie kostki lodu i popijanie bardzo zimnych napojów.
W sytuacji użądlenia w gałkę oczną, należy niezwłocznie przepłukać oko pod bieżącą wodą w celu wypłukania z niego jadu. Następnie wskazane jest zakroplenie oka roztworem kortyzonu.
W przypadku silnego pożądlenia mogą wystąpić stany omdlenia oraz wymioty, które wiążą się z ryzykiem wystąpienia zapaści, a nawet śmierci. Bardzo niebezpieczne jest też użądlenie w środku jamy ustnej lub gardło. W takich sytuacjach niezwłocznie należy skorzystać z pomocy lekarskiej.
Osoby uczulone na jad owadów powinny zawsze mieć przy sobie zestaw z adrenaliną do samodzielnej aplikacji, aby uniknąć silnej reakcji alergicznej.
Niebezpieczne reakcje alergiczne na jad owadów
W jadzie owadów błonkoskrzydłych są zawarte peptydy, które przy jednorazowych użądleniach nie wywołują znaczących problemów, natomiast w przypadku użądleń wielokrotnych mogą wpływać w sposób toksyczny na krwinki czerwone, mięsień sercowy i komórki nerwowe człowieka.
Rozróżnia się 4 stopnie reakcji alergicznych na ukąszenia ze względu na intensywność objawów:
1 stopień – charakteryzuje się wystąpieniem swędzenia, zaczerwienienia i obrzęku w miejscu ukąszenia i jego okolicach;
2 stopień – pojawiają się objawy 1 stopnia plus dodatkowo dolegliwości ze strony układu pokarmowego typy wymioty, biegunka;
3 stopień – występują objawy 1 i 2 stopnia oraz problemy ze strony układu oddechowego: trudności z oddychaniem i duszności;
4 stopień – oprócz objawów 1, 2 i 3 stopnia może wystąpić kołatanie serca, krótkotrwała utrata przytomności, zawroty głowy, nadmierne pocenie się i zimne dreszcze oraz może pojawić się wstrząs anafilaktyczny.
W tym miejscu należy podkreślić, że nie wszystkie objawy z danego stopnia muszą wystąpić jednocześnie. Ponadto reakcja alergiczna nie musi wystąpić natychmiastowo po użądleniu. Może pojawić się po kilku minutach lub kilku godzinach od momentu użądlenia. Jest bardzo dużym zagrożeniem zwłaszcza dla osób, które miały juz w przeszłości kontakt z jadem owadów i wywołał on u nich reakcję alergiczną. Szacuje się, że wtórny kontakt z jadem owadów błonkoskrzydłych zwiększa nawet do 60% ryzyko wystąpienia podobnej lub dużo cięższej reakcji alergicznej.
Postępowanie podczas wystąpienia reakcji alergicznych po użądleniu
W przypadku wystąpienia objawów 1 stopnia lub podwyższonej temperatury ciała należy skontaktować się z lekarzem pierwszego kontaktu. To lekarz powinien zadecydować, czy wystarczy obserwacja użądlonej osoby w warunkach domowych, czy szpitalnych, ponieważ istnieje ryzyko, że objawy te z upływem czasu mogą ulec nasileniu.
W przypadku pojawienia się wymiotów i bezwzględnie w momencie zaobserwowania objawów charakterystycznych dla 3 i 4 stopnia, należy natychmiast przewieźć poszkodowaną osobę do szpitala.
Sytuacje zwiększające ryzyko użądlenia
Warto zapamiętać, że wzrost agresywności owadów błonkoskrzydłych wzrasta wraz z ich liczebnością oraz wzrostem temperatury. Ponadto najczęściej mogą atakować w sytuacjach, w których czują się zagrożone np. gdy ich gniazdo jest niszczone. W takich przypadkach intruz może zostać zaatakowany nawet całym rojem.
Poza tym rozdrażniają je gwałtowne ruchy ludzi lub zwierząt, zapach perfum, kosmetyków i alkoholu, natomiast wabi je zapach jedzenia (zwłaszcza słodkiego) oraz jaskrawe bądź ciemne zabarwienie ubrania.
Do najczęstszych sytuacji, w których owady błonkosrzydłe mogą przystąpić do ataku, należą:
- spożywanie jedzenia i picia na świeżym powietrzu np. na tarasie, w ogrodzie, na łące;
- chodzenie na boso bądź w odkrytym obuwiu po parku, lesie, ogrodzie;
- wykonywanie typowo ogrodowycvh prac np. przycinanie żywopłotów, zbieranie kwiatów, koszenie trawy;
- aktywność sportowa na świeżym powietrzu;
- umiejsowienie pasiek lub dzikich gniazd w pobliżu zabudowań o charakterze mieszkalnym;
- zbytnie zbliżanie się do gniazd owadów;
- zbyt bliska obecność w pobliżu uli podczas zbierania miodu przez owady;
- usuwanie gniazd owadów.
Zapobieganie użądleniom przez owady błonkoskrzydłe
Aby uniknąć nieprzyjemnych i często niebezpiecznych użądleń przez owady błonkoskrzydłe należy :
- unikać stosowania perfum i intensywnie pachnących kremów, szamponów, dezodorantów przed wybraniem się w okolice, gdzie mogą przebywać owady błonkoskrzydłe;
- unikać jaskrawych lub bardzo ciemnych ubrań podczas spacerów;
- zachować spokój i powstrzymać się przed wykonywaniem gwałtownych ruchów w pobliżu owadów;
- szczególnie uważać podczas jedzenia i picia słodkich napojów na świeżym powietrzu;
- w przypadku ataku przede wszystkim zasłonić głowę i szyję i starać się jak najbardziej odsunąć z zagrożonego terenu, najlepiej w miejsce zacienione i znajdujące się w bezpiecznej odległości od gniazda;
- w przypadku wplątania się owada we włosy najlepiej wyczesać go grzebieniem;
- w przypadku dostania się owada do zamkniętego pomieszczenia, otworzyć okno lub drzwi i pozwolić mu swobodnie wylecieć;
- szczelnie zamykać kosze ze śmieciami;
- unikać samodzielnego usuwania gniazd owadów błonkoskrzydłych zwłaszcza bez posiadania odpowiedniej wiedzy i środków ochrony osobistej.