Czym jest celiakia - przyczyny, objawy, leczenie

Celiakia, zwana także chorobą trzewną, to choroba autoimmunologiczna, z którą zmaga się aż jedna na 300 osób w Polsce. W jej przebiegu bardzo istotną rolę pełni nadwrażliwość na gluten, która prowadzi do rozwoju licznych objawów celiakii, m.in. biegunek, przewlekłych bólów brzucha i niedożywienia. Diagnozuje się ją za pomocą badań laboratoryjnych i obrazujących jelito od środka. Jedyną znaną i powszechnie stosowaną metodą leczenia celiakii jest dieta bezglutenowa, której trzeba się trzymać do końca życia.

Celiakia – co to jest?

Celiakia, inaczej choroba trzewna, to choroba o podłożu autoimmunologicznym, w której dochodzi do rozwoju nadwrażliwości na gluten zawarty w pokarmie. Pierwsze objawy mogą pojawić się już w okresie niemowlęcym, jednak nie zawsze tak się dzieje – nierzadko ujawnia się dopiero u starszych dzieci, nastolatków, a nawet osób dorosłych. Jest to choroba o wielu twarzach, ponieważ u każdego chorego może przebiegać inaczej, a często daje także mało charakterystyczne objawy. Obecnie jedyną skuteczną metodą leczenia osób z celiakią jest rygorystyczne stosowanie się przez całe życie do diety bezglutenowej.

Przyczyny powstania celiakii

Przyczyną celiakii jest reakcja autoimmunologiczna, w której układ odpornościowy nadmiernie reaguje na zawarte w glutenie białka – gliadynę, sekalinę i hordeinę. Prowadzi to do niszczenia komórek nabłonka jelita cienkiego i kosmków jelitowych, które są niezbędne do prawidłowego trawienia i wchłaniania składników odżywczych do organizmu. Z tego powodu osoby z celiakią obok innych objawów zmagają się często z niedożywieniem i niedoborami podstawowych składników pokarmowych.

Zbyt aktywny układ odpornościowy wytwarza także liczne autoprzeciwciała, które są niezwykle przydatne w diagnostyce celiakii. Jest to choroba silnie związana z naszymi genami – u zdecydowanej większości pacjentów wykrywa się geny HLA-DQ2 i DQ8, predysponujące do jej rozwoju.

Czym się różni się celiakia od alergii na gluten?

Trzeba pamiętać, że alergia na gluten i celiakia to dwie inne choroby, które różnią się zarówno przyczyną, jak i pojawiającymi się w ich przebiegu objawami. Alergię na gluten, zwaną także nieceliakalną nadwrażliwością na gluten, można zaliczyć do chorób z grupy alergii pokarmowych.

Jej przyczyną jest więc reakcja alergiczna, w której przebiegu nie dochodzi do wytwarzania autoprzeciwciał. Alergia na gluten nie grozi również zniszczeniem kosmków jelitowych ani rozwojem poważnych niedoborów pokarmowych, jak to ma miejsce w celiakii.

Objawy obu chorób mogą być zbliżone, jednak u pacjentów z nieceliakalną nadwrażliwością oprócz symptomów ze strony przewodu pokarmowego pojawiają się także objawy typowe alergii, jak pokrzywka i obrzęki twarzy czy języka, które nie pojawiają się zwykle u osób z celiakią.

Celiakia – objawy na które powinieneś zwrócić uwagę

Na jakie objawy celiakii najczęściej skarżą się pacjenci? U osób z celiakią pojawiają się różnorodne objawy z przewodu pokarmowego, jednak mogą wystąpić także symptomy z wielu innych układów. Co ciekawe może ona przebiegać także zupełnie bezobjawowo, nawet mimo krążących we krwi, charakterystycznych dla tej choroby przeciwciał. Ze względu na te różnice wyróżnia się kilka typów celiakii, w tym dwa główne – celiakię pełnoobjawową i skąpoobjawową.

Celiakia pełnoobjawowa

Celiakię pełnoobjawową najczęściej rozpoznaje się już u najmłodszych dzieci, jednak może rozwinąć się także u dorosłych, a nawet osób starszych. Pacjenci z tym typem celiakii skarżą się na przewlekłe bóle brzucha, biegunki i ciągłe zmęczenie. Zmiany w jelicie, w tym zanik kosmków jelitowych sprawiają, że celiakia objawia się także licznymi niedoborami wielu witamin i minerałów, w tym żelaza, co prowadzi do rozwoju anemii. Osoby z aktywną chorobą również tracą na wadze ze względu na zaburzenia wchłaniania podstawowych składników odżywczych – tłuszczy, białek i cukrów.

Objawy celiakii nie kończą się jednak na zaburzeniach związanych z pracą przewodu pokarmowego. U wielu pacjentów pojawiają się także:

• trudne w leczeniu afty, problemy ze szkliwem czy próchnica zębów;
• zmiany skórne związane z rozwojem opryszczkowatego zapalenia skóry, zwanego także chorobą Duhringa;
• zaburzenia rozwoju fizycznego i wzrostu u małych dzieci,
• bóle stawów i osłabienie mięśni;
• opóźnienie dojrzewania płciowego, brak miesiączki, nieregularne cykle, trudności w donoszeniu ciąży;
• nowotwory przewodu pokarmowego – rak gardła, przełyku bądź jelita cienkiego, ryzyko jest w szczególności duże u osób, które nie stosowały diety bezglutenowej.

Choroba po odpowiednim leczeniu może przejść w postać utajoną, w której nie obserwuje się już objawów celiakii. Nie znaczy to jednak o wyzdrowieniu – przy nietrzymaniu się odpowiedniej diety objawy mogą bardzo szybko powrócić.

Celiakia skąpoobjawowa

Celiakia skąpoobjawowa jest postacią celiakii, która ze względu na swój mało charakterystyczny przebieg jest czasem trudna do wykrycia. U osób z tym rodzajem choroby nie występują bowiem typowe jelitowe objawy celiakii, z którymi każdy ją kojarzy, jak biegunki czy bóle brzucha. Pojawia się natomiast anemia, niedobór masy ciała i wzrostu, a także objawy tężyczki i wczesna osteoporoza, które są związane z brakiem wapnia.
Celiakia skąpoobjawowa jest rozpoznawana u starszych dzieci i dorosłych częściej niż postać pełnoobjawowa. Często współistnieje także z innymi chorobami autoimmunologicznymi, w tym z cukrzycą typu 1 czy chorobą Hashimoto.

Celiakia potencjalna - czy to powód do zmartwienia?

Inną postacią celiakii jest celiakia potencjalna, w której choroba nie daje żadnych objawów, jednak wykrywa się przeciwciała i obecność genów charakterystycznych dla choroby trzewnej. Osoby z tą postacią celiakii mają większe ryzyko rozwoju pełnoobjawowej lub skąpoobjawowej celiakii w przyszłości.

Jakie badania na celiakię należy wykonać?

Badania w kierunku celiakii powinien zrobić każdy, kto zauważył u siebie jakiekolwiek niepokojące objawy, a także wszyscy najbliżsi osoby, u której niedawno rozpoznano tę chorobę. Aby zdiagnozować celiakię, konieczne jest zrobienie szeregu badań, które pozwolą wykryć charakterystyczne przeciwciała, a także obecność predysponujących do tej choroby genów. Trzeba również zajrzeć do wnętrza jelita, aby ocenić, czy są obecne w nim zmiany typowe dla celiakii.

Badanie na celiakię z krwi

Badania krwi są bardzo szeroko wykorzystywane w diagnostyce choroby trzewnej. Badania na celiakię z krwi pozwalają nie tylko wykryć obecność choroby, ale także jej liczne powikłania, np. niedokrwistość czy niedobory pokarmowe. Osoby, u których podejrzewa się tę celiakię, powinny wykonać:

• oznaczenie poziomu typowych dla celiakii przeciwciał przeciwko endomysium (EmA), transglutaminazie tkankowej (tTG) i deaminowanym peptydom gliadyny (DGP);
• badanie na obecność typowych dla celiakii genotypów HLA-DQ2 i HLA-DQ8;
• morfologię krwi z rozmazem – pozwala wykryć anemię;
• poziom żelaza, kwasu foliowego, witaminy D, wapnia i witaminy B12;

Diagnostyka na celiakię – badanie jelita

Gastroskopia to badanie, podczas którego lekarz ogląda błonę śluzową jelita za pomocą specjalnej kamerki. Jest niezbędnym elementem diagnostyki wielu chorób przewodu pokarmowego, w tym także choroby trzewnej. W trakcie tego cennego badania na celiakię możliwe jest nie tylko wykrycie typowych dla tej choroby zmian w dwunastnicy, m.in. zmniejszenia liczby i zaniku fałdów błony śluzowej. Pozwala ono także zrobić biopsję, czyli pobrać wycinek błony śluzowej jelita do badania mikroskopowego.

Jak wygląda dieta przy celiakii?

Tak naprawdę jedyną metodą leczenia celiakii i szansą na pozbycie się objawów choroby jest całkowita eliminacja glutenu z diety. Wielu osobom może się to wydawać nie lada wyzwaniem. Nic w tym dziwnego – cała masa produktów, które powszechnie jemy na co dzień, zawiera gluten, m.in. wszelkie pieczywo czy makarony. Z tego powodu osoby z celiakią muszą za każdym razem czytać etykiety produktów, aby być pewnym, że nie zawierają one glutenu.

Celiakia – czego nie jeść?

Dieta w celiakii powinna być pozbawiona produktów z pszenicy i jej odmian (okriszu, pszenicy durum), a także z żyta, pszenżyta i jęczmienia. Owies teoretycznie nie zawiera glutenu, jednak w Polsce zwykle jest zanieczyszczony zbożami, które go zawierają, więc również powinien zostać odstawiony. Dodatkowo osoby z chorobą trzewną muszą także wystrzegać się:

• mąki pszennej, żytniej, jęczmiennej i owsianej;
• kaszy mannej, kuskus, bulgur, jęczmiennej, owsianej;
• płatków jęczmiennych, żytnich i owsianych;
• pszennych, gryczanych i żytnich makaronów;
• pieczywa pszennego, jęczmiennego, żytniego;
• pierogów, pyz, naleśników, kopytek, pizzy i innych potraw mogących zawierać mąkę pszenną;
• kaszanki, pasztetowej i salcesonu;
• ciast i ciasteczek, herbatników i innych słodyczy zawierających mąkę pszenną;
• kiełków pszennych;
• bułki tartej.

Co można jeść przy celiakii?

Osoby z celiakią mogą bezpiecznie jeść zboża i produkty ze zbóż niezawierających glutenu, do których należą:

• kukurydza,
• ryż,
• amarantus,
• sorgo,
• tapioka,
• maniok,
• sago.

W diecie w celiakii dozwolone są również wszelkie bezglutenowe alternatywy dla produktów, które normalnie zawierają gluten, m.in. bezglutenowe makarony czy pieczywo. Osoby z celiakią mogą także śmiało jeść świeże warzywa, owoce, rośliny strączkowe, jaja, cukier, miód, nasiona i orzechy.

Leczenie celiakii

Jedyną, skuteczną metodą leczenia celiakii jest stosowanie się przez całe życie do diety bezglutenowej. Wprowadza się ją nie tylko u osób z w pełni rozwiniętymi objawami, ale także u pacjentów bezobjawowych, jednak mających charakterystyczne zmiany w jelicie i krążące przeciwciała. Odpowiednia dieta w celiakii sprawia, że u wielu pacjentów objawy ustępują całkowicie. Co również niezwykle ważne, znacznie zmniejsza ryzyko rozwoju nowotworów przewodu pokarmowego w przyszłości.

>>> Zdrowe jelita - klucz do zdrowia całego organizmu

Bibliografia:
A. Szczeklik, P. Gajewski. Interna Szczeklika 2021. wyd. 13, Kraków 2021
F. Iwańczak, B. Iwańczak. Nowe wytyczne dotyczące diagnostyki i leczenia choroby trzewnej u dzieci i młodzieży, „Przegląd Gastroenterologiczny” 2012, tom 7, nr 4, s. 185-191.
Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej - Zalecenia dietetyczne w celiakii. https://ncez.pzh.gov.pl/?smd_process_download=1&download_id=19489 dostęp: maj 2022